आय .आर .सी .टी .सी . तसेच आय. आर . एफ .सी . चा कंपन्यांचा समावेश
नवी दिल्ली – इंडियन रेल्वे केटरिंग अँड टुरिझम कॉर्पोरेशन (आयआरसीटीसी ) तसेच इंडियन रेल्वे फायनान्स कॉर्पोरेशन (आयआरएफसी ) या दोन कंपन्यांना भारत सरकारने नवरत्न कंपन्यांचा दर्जा बहाल केला आहे .
आय. आर. सी. टी. सी. ही केंद्रीय सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रमांमधील 25 वी , तर आय. आर. एफ. सी. ही 26 वी नवरत्न कंपनी बनली आहे.नवरत्न दर्जा या कंपन्यांना अधिक आर्थिक स्वातंत्र्य देतो, ज्यामुळे त्यांना सरकारची मंजुरी न घेता 1,000 कोटी रुपयांपर्यंत गुंतवणूक करता येते. या निर्णयामुळे त्यांना जलद व्यावसायिक निर्णय घेण्यास आणि कार्यक्षमता सुधारण्यास मदत होईल अशी अपेक्षा आहे.नवरत्न स्थिती म्हणजे काय?भारत सरकार सार्वजनिक क्षेत्रातील कंपन्यांना त्यांचे आर्थिक सामर्थ्य आणि परिचालन कार्यक्षमतेच्या आधारे महारत्न, नवरत्न आणि मिनीरत्न या तीन गटांमध्ये मान्यता प्रदान करते. ज्या कंपन्या विशिष्ट कामगिरी आणि आर्थिक निकषांची पूर्तता करतात त्यांना ‘नवरत्न’ दर्जा दिला जातो, ज्यामुळे त्यांना गुंतवणूक आणि विस्तार निर्णयांमध्ये अधिक स्वातंत्र्य मिळते.नवरत्न कंपन्या हे करू शकतातःएक हजार कोटी रुपयांपर्यंत किंवा सरकारच्या परवानगीशिवाय एकाच प्रकल्पावर त्यांच्या निव्वळ मूल्याच्या 15% पर्यंत गुंतवणूक करा.त्यांच्या कामकाजाचा विस्तार करा आणि अधिक सहजतेने नवीन व्यवसाय क्षेत्रात प्रवेश करा.संयुक्त उपक्रम स्थापन करण्यासाठी आणि तंत्रज्ञान किंवा विपणन करारांवर स्वाक्षरी करण्यासाठी अधिक स्वातंत्र्य आहे.या दर्जाचा उद्देश सार्वजनिक क्षेत्रातील उद्योगांना त्यांच्या कामकाजात अधिक स्पर्धात्मक आणि स्वयंपूर्ण बनवणे हा आहे.आय. आर. सी. टी. सी. ची स्थापना 1999 मध्ये झाली आणि ती रेल्वे मंत्रालयाच्या अंतर्गत कार्यरत आहे. ही संस्था भारतीय रेल्वेसाठी ऑनलाईन तिकीट आरक्षण, खानपान आणि पर्यटन सेवा हाताळते.2023-24 या आर्थिक वर्षासाठी आयआरसीटीसीची वार्षिक उलाढाल 4,270.18 कोटी रुपये आणि निव्वळ संपत्ती 3,229.97 कोटी रुपये होती. नवरत्न दर्जा मिळाल्याने, सरकारी मान्यतांवर जास्त अवलंबून न राहता कंपनीने आपल्या सेवांचा विस्तार करणे आणि कामकाजात सुधारणा करणे अपेक्षित आहे.आय. आर. एफ. सी. ची स्थापना 1986 मध्ये झाली होती आणि भारतीय रेल्वेच्या विस्तार आणि आधुनिकीकरण प्रकल्पांसाठी निधी उभारण्याची जबाबदारी त्याच्यावर आहे. देशांतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय बाजारातून कर्ज घेऊन रेल्वे क्षेत्राच्या विकासाला वित्तपुरवठा करण्यात ही महत्त्वाची भूमिका बजावते.आधीच नवरत्न दर्जा असलेल्या काही प्रसिद्ध कंपन्यांमध्ये महानगर टेलिफोन निगम लिमिटेड (एम. टी. एन. एल.) ही दूरसंचार सेवा प्रदाता आणि रेल विकास निगम लिमिटेड (आर. व्ही. एन. एल.) ही रेल्वे पायाभूत सुविधा कंपनी यांचा समावेश आहे.
