रियाध – वायव्य सौदी अरेबियात पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी 4,000 वर्षे जुन्या शहराचे अवशेष शोधले आहेत. खैबरच्या वाळवंटात सापडलेल्या या ठिकाणाला अल-नाताह असे नाव देण्यात आले आहे. संशोधकांचा असा दावा आहे की हे ठिकाण कांस्ययुगाच्या सुरुवातीच्या काळाशी संबंधित आहे, जेव्हा लोक भटक्या जीवनापासून सुव्यवस्थित जीवनशैलीकडे वळत होते. पीएलओएस वन या जर्नलमध्ये हा अभ्यास प्रकाशित करण्यात आला आहे.
संशोधकांचे म्हणणे आहे की इ. स. पू. 2400 मध्ये वसलेले हे शहर इ. स. पू. 1400 च्या सुमारास रिकामे झाले होते. येथे सुमारे 500 लोक राहत असल्याचा अंदाज आहे. वास्तुविशारद गुइलौम चार्लॉक्स यांच्या नेतृत्वाखालील फ्रेंच आणि सौदी संघाने त्या जागेचे हवाई सर्वेक्षण केले. या ठिकाणी 50 वैयक्तिक घरे आणि 14.5 किलोमीटर लांबीची भिंत असलेली दाट रचना सापडली आहे. त्याचे क्षेत्र सुमारे 2.6 हेक्टर आहे. या जागेची रचना नियोजित व्यवस्था, निवासस्थानाजवळील मूलभूत सुविधांची व्यवस्था, सुरक्षा आणि सामाजिक संवाद यावर प्रकाश टाकते.
अल-नाताहमध्ये पुरातत्व काळातील बांधकाम आणि अभियांत्रिकी कौशल्ये प्रतिबिंबित होतात. अनेक इमारती बहुमजली आहेत. यात शहराच्या विविध भागांना जोडणारे रस्ते आणि स्मशानभूमी देखील समाविष्ट आहेत. संशोधकांचा अंदाज आहे की वसाहतीच्या भिंती सुमारे पाच मीटर उंच असाव्यात. संशोधक असेही म्हणतात की त्यांना एक शासक असावा. अल-नाताह येथे सापडलेल्या कलाकृतींमध्ये मातीची भांडी आणि धातूच्या शस्त्रांचा समावेश आहे. प्राचीन अरेबियाच्या संदर्भात ‘मंद शहरीकरणाची’ संकल्पना पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी हा शोध महत्त्वाचा आहे. मेसोपोटेमिया आणि इजिप्तमध्ये दिसणाऱ्या जलद शहरीकरणाच्या उलट, अल-नाताह हळूहळू होणाऱ्या परिवर्तनाच्या प्रक्रियेवर प्रकाश टाकते.
अल-नाताहची मांडणी काळजीपूर्वक नियोजित वसाहत प्रतिबिंबित करते. हे शहर मध्यवर्ती प्रशासकीय क्षेत्र आणि अरुंद रस्त्यांनी एकमेकांशी जोडलेल्या निवासी जिल्ह्यात विभागले गेले आहे. निवासी भागात किमान एक किंवा दोन मजल्यांना आधार देण्यासाठी बांधलेली सुमारे 50 घरे होती, तर पश्चिमेकडील भागातील एका स्मशानभूमीत गोलाकार “पायऱ्या असलेल्या
बुरुजाच्या कबरी” तसेच कुऱ्हाड आणि खंजीरांसह धातूच्या कलाकृती आणि एगेटसारखे मौल्यवान दगड होते. संशोधकांच्या मते, या वस्तू तुलनेने प्रगत आणि सामाजिकदृष्ट्या संघटित समुदायाचे संकेत देतात. शार्लोक्स पुढे म्हणाले की या ठिकाणी सापडलेली मातीची भांडी एक सुधारलेला समाज दर्शवतात, ज्यामध्ये मातीची भांडी आहेत जी “खूप सुंदर परंतु अगदी सोपी” आहेत.
विशाल वाळवंटातील सुपीक जमिनीसाठी ओळखल्या जाणाऱ्या खैबर ओएसिसने शेतीला आधार देणारे एक आश्रयस्थान प्रदान केले आहे, जरी आतापर्यंत तृणधान्यांचे फारच कमी अंश सापडले आहेत. या तटबंदीच्या शहराने आपल्या रहिवाशांना संभाव्य हल्ल्यांपासून वाचवले असावे, 9 मैल लांबीच्या (14.5 किलोमीटर) तटबंदीने या क्षेत्राला वेढले असेल. आमच्या निष्कर्षांवरून असे दिसून येते की ही तटबंदी अधिवासाच्या सभोवती आयोजित केली गेली होती, असे चार्लोक्स यांनी स्पष्ट केले आणि ते पुढे म्हणाले की, स्थानिक आणि दुर्गम गटांसाठी सामाजिक आणि व्यापार केंद्र म्हणून तटबंदीच्या ओसेस कसे कार्य करू शकतात याबद्दल हे ठिकाण अंतर्दृष्टी प्रदान करते.अभ्यासाद्वारे ‘कमी शहरीकरण’ किंवा ‘मंद शहरीकरण’ म्हणून वर्णन केलेला शहरीकरणाचा हा हळूहळू जाणारा मार्ग, लेव्हंट, मेसोपोटेमिया आणि इजिप्तमधील समकालीन शहरी केंद्रांपेक्षा लक्षणीय फरक दर्शवितो. मेसोपोटेमिया आणि इजिप्तमध्ये, इ. स. पू. चौथ्या सहस्राब्दीमध्ये मोठ्या, गुंतागुंतीच्या शहरांच्या उदयासह आणि केंद्रीकृत प्रशासनासह शहरीकरण सुरू झाले. याउलट, अल-नाताह हे वायव्य अरेबियाच्या अद्वितीय पर्यावरणीय आणि सांस्कृतिक परिस्थितीशी जुळवून घेतलेल्या वसाहतीकडे अधिक विनम्र आणि हळूहळू होणाऱ्या बदलाचे प्रतिनिधित्व करते. शार्लोक्सने नमूद केले की “शहरीकरणाच्या या संथ स्वरूपाने” कदाचित सुरुवातीच्या व्यापार जाळ्यांनाही आधार दिला असेल, ज्यात प्रसिद्ध धूप मार्गाच्या जोडणीचा समावेश होता, ज्यामुळे नंतर दक्षिण अरेबियापासून भूमध्य समुद्रापर्यंत मसाले, लोबान आणि गंध यांचा व्यापार सुलभ झाला.
अल-नाताहचा शोध तैमा ओएसिसमधील पूर्वीच्या निष्कर्षांनंतर आला आहे, जिथे पुरातत्वशास्त्रज्ञांना त्याच काळातील अशाच तटबंदी सापडल्या आहेत. शार्लोक्सने म्हटल्याप्रमाणे या “पहिल्या आवश्यक शोधामुळे” खैबर प्रदेशात पुढील शोधासाठी प्रोत्साहन मिळाले. या भागातील बेसाल्ट खडकांमुळे हे ठिकाण बेकायदेशीर उत्खननांपासून वाचविण्यात मदत झाली आणि हवाई निरीक्षणांमुळे पुरातत्वशास्त्रज्ञांनी शहराचे मार्ग आणि पायाभूत संरचना उघड केल्या.
इ. स. पू. 1500-1300 च्या सुमारास अल-नाताहच्या अखेरीची कारणे अस्पष्ट आहेत. ” याचे आपण सध्या देऊ शकत नाही”, या प्राचीन वसाहतीच्या गुंतागुंती पूर्णपणे समजून घेण्यासाठी अजूनही व्यापक काम करणे आवश्यक आहे यावर भर देत चार्लोक्स म्हणाले.
